AMERYKA PÓŁNOCNA geopolityka i geografia

Kontynent na półkuli zachodniej, północna część Ameryki. Od zachodu Amerykę Północną oblewa Ocean Spokojny od wschodu i północy – Ocean Atlantycki z Zatoką Meksykańską i Morzem Karaibskim na południu oraz Morzem Arktycznym na północy, na południu łączy się z Ameryką Południową, na północnym zachodzie oddzielony od Azji Cieśniną Beringa, część Ameryki Północnej, między przesmykami Tehuantepec i Panamskim, stanowi Amerykę Centralną, która z Antylami i Bahamami tworzy Amerykę Środkową. Ameryka Północna na południu od granicy Meksyku z USA wchodzi w skład Ameryki Łacińskiej. Skrajnymi punktami lądowej części Ameryki Północnej są: przylądek Murchisona 71°58-N, Mariato 7°12-N, Księcia Walii 168°05’W, Saint Charles 55°40-W; największa rozciągłość południkowa 7,2 tyś. km, równoleżnikowa 6,8 tyś. km; powierzchnia 24,2 min km².

Ukształtowanie poziome. Ameryka Północna jest kontynentem silnie rozczłonkowanym, o dobrze rozwiniętej, zwłaszcza na północy linii brzegowej o długości 75,5 tyś. km. Półwyspy stanowią 8,3% powierzchni, 16,7% to wyspy. Największe półwyspy: Labrador na północnym wschodzie, Floryda na południowym wschodzie, Jukatan na południu, Półwysep Kalifornijski na południowym zachodzie, Alaska na północnym zachodzie. Główne wyspy i archipelagi to: Grenlandia (największa wyspa świata) i Archipelag Arktyczny (największa wyspa to Ziemia Baffina) na północy, Nowa Fundlandia na wschodzie, Aleuty na północnym zachodzie. Największa odległość od morza w Ameryce Północnej wynosi 1640 km.

Ukształtowanie pionowe. W Ameryce Północnej przeważają wyżyny i góry, średnia wysokość wynosi 677 m (z wyspami – 720 m); najwyższy szczyt McKinIey (6194 m), najniższy punkt w Dolinie Śmierci – 86 m p.p.m. Ponad 64% powierzchni Ameryki Północnej leży powyżej 300 m, w tym ok. 7% powyżej 2000 m.

Klimat. W Ameryce Północnej występują wszystkie strefy klimatyczne, od klimatów równikowych przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach północnych. Południkowy przebieg łańcuchów górskich w Ameryce Północnej sprzyja przemieszczaniu się zimnych mas powietrza polarnego na południe, jak również ciepłego powietrza niższych szer. geograficznych na północ, czego wynikiem jest duża zmienność pogody.

Regiony fizyczno-geograficzne: Płaskowyż Laurentyński (z Niziną Hudsońską), Appalachy, Niziny Wewnętrzne, Nizina Nadbrzeżna, Wielkie Równiny, Kordyliery, Wyżyna Meksykańska, Międzymorze Ameryki Środkowej, Antyle.

Ludność. Ameryka Północna ma 368 min mieszkańców (1991), tj. 7,5% ludności świata. Przyrost naturalny: USA i Kanada ok 8%o, a w państwach Ameryki Środkowej przekracza 20%o (26%o w Meksyku 1990 r.). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 16 mieszkańców na l km². Ponad 70% ludności mieszka w miastach, największe skupisko miast występuje na wybrzeżu- Oceanu Atlantyckiego, nad Wielkimi Jeziorami oraz nad Oceanem Spokojnym (Kalifornia). W 1990 roku były 53 miasta, które liczyły ponad l min mieszkańców. Największe z nich to Meksyk – ok. 20,2 min, Los Angeles – ok. 8,9 min. Nowy Jork – 8,5 min. Chicago – ok. 6, l min, Filadelfia – ok. 4,9 min, Detroit, Waszyngton i Toronto.

Rozwój ludności Ameryki Północnej

Rok	1920	1940	1950	1960	1970	1980	1990
Ludność w min	147	187	220	269	321	374	428

Odkrycia i podróże geograficzne. Za odkrywcę, choć przypadkowego, uznaje się Krzysztofa Kolumba, który w służbie hiszpańskiej wyprawił się na poszukiwanie zachodniej drogi morskiej do Indii. Kolumb dopłynął 12.X. 1492 r. (oficjalna data odkrycia Ameryki) do wyspy San Salvador lub Samana Cay w archipelagu Bahamów, a następnie do Kuby i Santo Domingo. W trzech następnych wyprawach odkrył inne wyspy w Antylach oraz wybrzeża Ameryki Południowej i Środkowej, jednak do końca życia był przekonany, że dotarł w pobliże Indii (stąd nazwa odkrytych ziem „Indie zachodnie”, a tubylców „Indianie”). Dopiero późniejsze odkrycia dowiodły, że jest to odrębna, czwarta część znanego wówczas świata. W 1507 r. M. Waldseemuller zaproponował nazwę Ameryka od imienia Amerigo Vespucciego, którego uważał za odkrywcę nowej części świata.

Język. Starszą warstwę językową stanowiąjezyki ludności autochtonicznej, ok. 150 rodzin języków Indian, języki paleoamerykańskie i eskimo-alneckie. Od końca XV wieku rozprzestrzeniały się języki rodziny indoeuropejskie, z których za najważniejsze obecnie należy uznać angielski (USA i Kanada – oprócz francuskiego), hiszpański w większości Ameryki Łacińskiej, portugalski (Brazylia), francuski, który jest drugim oficjalnym językiem Kanady oraz języki mniejszości narodowej: polski, ukraiński, włoski i niemiecki.

Budowa geologiczna. Najstarszą częścią Ameryki Północnej jest prekambryjska platforma północnoamerykańska, zajmująca centralną i północną część kontynentu. Fundament platformy, zbudowany z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich i następnie zdenudowanych, odsłania się na powierzchni na tarczach kanadyjskiej i grenlandzkiej, rozdzielonych młodym rowem tektonicznym M. Baffina. Na pozostałym obszarze platformy fundament jest przykryty pokrywą platformową składającą się z osadów paleozoiczno-kenozoicznych. Od wschodu i na południowym wschodzie do platformy prekambryjskiej przyrasta łańcuch gór powstałych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej, ciągnie się on wzdłuż wschodniej Grenlandii, przez Appalachy do Niziny zatokowej. Od zachodu do platform prekambryjskiej i paleozoicznej, przyrastają Kordyliery, składające się z dwóch łańcuchów powstałych w orogenezie alpejskiej. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, uranu, cynku i ołowiu, manganu, wolframu, rtęci, srebra, niklu, miedzi, tytanu, kobaltu, złoto, platyna, węgiel kamienny, magnezyty, sole potasowe, siarka, boksyty, azbest.

Największe wyspy	Powierzchnia w km2	Najwyższe szczyty	Wysokość m n.p.m.
Grenlandia	2175600	Mount Mc Kiniey — USA, Alaska	6194
Ziemia Baffina	507414	Mount Logan — Kanada	6050
Wyspa Wiktorii	217274	Yolcan Citlaltepetl (P. de Orizaba) —	Meksyk 5699
Wyspa Ellesmere’a	196221	Mount St. Elias — USA, Kanada	5489
Kuba	110922	Mount Foraker — USA	5303
Nowa Foundlandia	108852	htacihuatl — Meksyk	5286
Haiti	77218	Mount Lucania — Kanada	5227
Wyspa Banksa	70023	Mount Blackboum — USA	5036
Devon Island	55243	Mount Bona — USA	5029
Wyspa Axela Heiberga	43175	Mount Sanford— USA	4940
Wyspa Melville’a	42146 Mount Wood — Kanada		4842

Najdłuższe rzeki	Długość km
Missisipi — Missouri	6212
Mackenzie — Athabaska	4240
Jukon	3185
Rzeka sw. Wawrzyńca	3058
Rio Grandę (Rio Bravo del Norte)	3023
Nelson — Saskatchewan	2575
Arkansas	2334
Colorado	2334
Ohio — Allegheny	2102
Columbia	1954
Saskatchewan	1940
Jeziora	Pow

Czynne wulkany Wysokość m n.p.m. Ostatni wybuch — rok

Volcan Popocatepetl	— Meksyk	5452	1932
Mount Wrangell —	USA, Alaska	4268	1907
Yolcan Acatenango	— Gwatemala	3976	1972
Nevado de Colima –	— Meksyk	3835	1975
Volcan Fuego — Gwatemala		3835	1975
Zalodzenie	Powierzchnia km2
Ameryka Północna		2049000